*Bu yazı Uzm. Psk. Sina Kural, Güzel Günler Kliniği tarafından yazılmıştır.

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) çocuklarda ve yetişkinlerde ortaya çıkabilen nöro-gelişimsel bir rahatsızlıktır. Genellikle çocukluk döneminden başlayan akademik sorunlar ve sosyal ilişkiler içerisinde şekillenen problemlerle ilişkilendirilir. Güncel medya ve haber kanallarında DEHB çocuklara özgü bir hastalık gibi görünse de yetişkinlerin neredeyse 20 de 1’inde tanı alabilecek seviyede belirtiler saptanmaktadır. (Chadd, 2022) Bu sebeple DEHB’nin özel ve kamu kurumlarında çalışan bireyler üzerinde performans ve ‘işlevselliğini’ etkilediği görülmektedir. Örneğin Watson (2022) ve meslektaşları DEHB’li yetişkinlerin %50’sinin tam zamanlı bir işi sürdürebildiğini, buna karşılık DEHB’si olmayan yetişkinlerin %72’sini beklenen performansı gösterdiği görülmüştür. DEHB ve çalışanların iş performansı incelendiğinde ise şirketlerin her yıl yaklaşık 77 milyar dolarlık gelir kaybına uğradığı gözlemlenmiştir. (Brown, 2000)

DEHB tanılı yetişkinlerin davranışsal ve bilişsel semptomları nelerdir? Nasıl desteklenebilir?

DEHB tanısı alan yetişkinlerin semptomları kişiden kişiye değişir. Bazıları fazla dürtüsel ve planlama sorunları yaşarken diğerleri unutkanlık ve dikkat dağınıklığı alanlarında daha fazla zorluk yaşayabilir. Bu sebeple semptom bazlı incelemek yerine bir spectrum olarak görmek faydalı olacaktır. (Sherry, 2022) Ön plana çıkan bazı DEHB semptomları;

(1) Dikkat Dağınıklığı: Dışarıdan gelen uyaranların dikkati dağıtması (dışarıdaki sesler, hareketler vb.) ve içsel dikkat dağınıklığı (gündelik yaşamda dalıp gitme, hayal kurma, vb.) gibi semptomlar olabilir.

Neler yapabilirsiniz?

• Sessiz ve kişisel bir alan içerisinde çalışmalarınızı yapmaya özen        göstererek, dışarıdan gelen uyaranları azaltabilirsiniz
• Çalışırken kulaklık takarak klasik müzik veya ‘white noise’    seslerini dinleyerek, ‘dikkatinizi odaklayabilirsiniz.’
• Aklınızdakileri deftere yazabilir ve dikkatinizi verdiğiniz işe yönlendirebilirsiniz.
• Yeni bir göreve veya işe geçmeden bir göreve odaklanabilir ve bitirmek için sadece bir aktiviteye dikkatinizi yönlendirebilirsiniz.
• İşleri acil ve önemli sıralamasına göre önceliklendirebilir, adım adım ilerleyebilirsiniz.

(2) Dürtüsellik: DEHB tanılı bireyler genellikle dürtüsellik ve öfke patlamaları gibi davranışlar sergileyebilir. Bu tür davranış sorunları sosyal ilişkiler, iş görevleri ve iş dağılımı açısından zararlı olabilir.

Neler yapabilirsiniz?

• Dürtüsel eylemleri gözlemleyebilmek için kendi kendinize konuşmayı ve motive etmeyi öğrenebilirsiniz.
• Bir koç veya psikolog yardımı alarak sizi rahatsız eden konuları paylaşabilir ve danışabilirsiniz.
• Düzenli olarak iş veren kişilerden öz bildiri istemek ve gelişim alanlarınızı netleştirmek konusunda kendinizi geliştirebilirsiniz.
• Rahatlama, nefes egersizleri ve meditasyon teknikleri uygulayabilirsiniz.
• Dürtüsel tepkileri tetikleyen sorunları gözlemleyebilirsiniz. Bu durumlar ortaya çıkmadan veya çıktığında nasıl başa çıkabileceğinizi öğrenmek için rutinler geliştirebilirsiniz.

(3) Hiperaktiflik: DEHB’nin hiperaktif sunumuna sahip yetişkinler, satış gibi çok fazla harekete izin veren işlerde genellikle daha başarılıdır, ancak hareketsiz bir işiniz varsa, aşağıdaki stratejiler size yardımcı olabilir:

Neler yapabilirsiniz?

• Molalar vererek çalışmak, hava almak, tuvalete gitmek, su içmek gibi günlük rutinlere uygun molalar verebilirsiniz.
• Hareketliliğin yarattığı huzursuz duyguları önlemek için toplantılarda not alabilirsiniz.
• Hareket etmek, egzersiz yapmak ve yürüyüşe çıkmak gibi aktiviteleri ofis rutininize ekleyebilirsiniz.

(4) Düzenli bir Sıkılma Hali: DEHB’li bireyler uyarılmaya karşı güçlü ihtiyaçları vardır. Bu nedenle, DEHB’li bazı yetişkinler, özellikle ayrıntılı evrak işleri ve rutin görevlerden kolayca sıkılırlar. Can sıkıntısını önlemek için aşağıdaki ipuçlarını deneyin:

Neler yapabilirsiniz?

• Görevde dikkatinizi uzun süre tutabilmek için bir zamanlayıcı ayarlayabilirsiniz.
• Teşvik edici sorumluluklara ve minimum rutin içeren görevlere sahip bir iş bulmayı önceliklendirebilirsiniz.

(5) Zaman yönetimi ile ilgili problemler: DEHB olan yetişkinler için zamanı yönetmek büyük bir zorluk olabilir. İşte zaman yönetimi becerilerini geliştirmek için bazı ip uçları:

Neler yapabilirsiniz?

• Alarmlar, ziller, planlayıcılar veya bilgisayar planlama yazılımı olan izleme cihazlarını kullabilirsiniz. Sizi dışarıdan uyaran cihaz ve yöntemler zaman yönetiminize destek olabilir.
• Her bir görevin veya toplantının ne kadar süreceğini fazla tahmin ederek günü aşırı programlamaktan kaçınabilirsiniz. Bu sayede gündelik rutinlerde yaşadığınız zaman problemlerinizi azaltabilirsiniz.

(6) Kişilerarası/sosyal beceri sorunları: DEHB olan kişiler, sık sık araya girerek, fazla konuşarak, gereğinden fazla açık sözlü davranarak veya karşısındakini iyi dinlemeyerek iş arkadaşlarını istemeden rahatsız edebilirler. Sosyal beceriler bir zorluk teşkil ediyorsa, aşağıdaki stratejileri deneyin:

Neler yapabilirsiniz?

• Meslektaşlarınızdan veya diğer çalışanlardan geri bildirim isteyebilirsiniz. Bu sayede ilişkileriniz güçlenebilir ve durumunuzla ilgili daha barışık bir tutum sergileyebilirsiniz.
• Sosyal ipuçlarını ve iletişim yöntemlerini daha iyi tespit etmeye gayret edebilirsiniz. DEHB’li bazı yetişkinler, bir iş arkadaşını veya çalışayla yaşadığı problemlere dair sözel olmayan ipuçlarını almakta zorlanabilirler.
• Başkalarıyla çalışmak sizing için zor ise, daha fazla özerkliğe sahip bir pozisyon arayabilirsiniz.

DEHB’nin pozitif yanları var mıdır?

DEHB’yi incelerken pozitif ve negatif özellikleri göz önünde bulundurmak önemlidir. Örneğin DEHB’li yetişkinler yaptıkları işe odaklanmakta zorluk çekselerde, uygun şekilde yönetildiklerinde yeteneklerini bir süper güç olarak kullanılabilirler. Bu, DEHB’nin bazı yönlerinin ‘bozucu’ olmaktan ziyade ‘uyum sağlayıcı’ olabileceğini gösterir. (Brown, 2000) Yani DEHB’nin kişiye rahatsızlığa sokabileceği gibi uyum sağlamasına destek olabilecek özerk yanları da vardır.

Ulusal Tıp Kütüphanesi’ne göre, DEHB’li yetişkinlerin kendilerini heyecanlandıran, ilgisini çeken ve yaratıcı özelliklere sahip görevlerde aşırı derecede odaklanabildiklerini ortaya koymuştur (Sherry, 2022). Değişen koşullara uyum sağlama, cesaret göstermek, liderlik gibi özelliklerinin yanı sıra enerjik, spontan, yaratıcı, keşfetmeyi seven ve hiper odaklanabilen bireylerdir. Justin Timberlake, Micheal Phelps, Adam Levine gibi ünlü sanaçların da DEHB tanısı olduğu bilinmektedir.

Bu sebeple DEHB’nin davranışsal özelliklerini dualistik bir yapıda incelemek doğru olmaz (Yani normal ve anormal gibi). Bunun yerine, bir spektrum veya süreklilik çerçevesinde var olan belirtiler olarak incelemek faydalı olacaktır.

DEHB’nizi işyerinde açıklamalı mısınız?

Eğer ilaç işinizi görüyorsa ve başa çıkma stratejileriniz iyi çalışıyorsa, patronunuza DEHB’niz olduğunu söylemenin gerek olmadığına karar verebilirsiniz. Tabiki bu durumu paylaşmak ve tartışmak bireylerin kendi değerlerine, iş koşullarına ve sosyal bağlamlarına dayalı olarak değerlendirmesi doğru olur.

Fakat ADDitude’da yapılan bir araştırma sonucunda; “İnsanlar zaten ayrıntıları kaçırdığınızı veya odaklanmakta zorlandığınızı fark ediyor ve buna bir şey diyorlar – tembellik, sorumsuzluk, zeka eksikliği. Gerçek şu ki, birçok insan DEHB’si olduğunu açıkladıktan sonra kendilerine daha iyi davranıldığını fark ediyor çünkü artık iş arkadaşlarının çalışma tarzları için bir açıklaması oluyor.”

Bu nedenle patronunuz ile DEHB’niz hakkında konuşmak iş içerisinde size uygun koşulların yaratılması açısından faydalı olabilir.

İş ortamında DEHB’li çalışanlarımıza nasıl destek olabiliriz?

1- Çalışanlarınıza makul ölçülerde serbestlik tanıyın.

             Çalışanlara özgürlük tanımak ve çalışma koşullarını uygun belirlemek faydalı olacaktır. DEHB’li çalışanlarınız için en uygun yöntem neyse ona göre uygunluk göstermek iş performansını ve verimliliğini arttırabilir. Örn. Gece saatleri, sessiz saatler vb. gibi. (Sedgwick, 2022)

• Burada önemli olan çalışan ve iş veren arasındaki ‘özgürlük’ sınırlarını iyi belirlemek ve karşılıklı bir anlaşma çerçevesinde gereken değişimleri uygulayabilmektir.
• DEHB’li çalışanları motive etmek için; onların rahatsız edilmemesi, iş akışlarını bozulmaması ve hareket etme ihtiyaçlarını gün içerisinde karşılayabilecekleri ortamların destekleyici olacağı ön görülmektedir.

2- Çalışanların kişisel hayatları üzerine ilginizi belli edin.

Çalışanlarınızı kişisel seviyede tanımak ve onlar hakkında bilgi edinmek, çalışanlarınızı iş ortamlarında rahat hissettirecek ve DEHB ile ilişkili problemlerini ifade etmeleri açısından yüreklendirecektir. Bireyleri kişisel tanıdıkça, onların hayatlarındaki eksikleri saptayarak onlara destek olunabilir.

Bunun yanı sıra DEHB’nin getirisi olan sosyal kaygı, anksiyete ve ilişkisel sorunların azalacağı ön görülmektedir. Kişisel bağ kurduğumuzda bireyler bulundukları ortamlara uyum sağlamakta ‘güvende’ hissederler. Bu sebeple DEHB’li bireylerin semptom ve davranışlarının yanı sıra onların hayata yaklaşımlarını anlamak faydalı olacaktır.

3- Güçlü yanları vurgulayın.

Bir çalışanın DEHB’si olup olmadığına bakılmaksızın, birinin bir çalışma alanında başarılı olduğunu, ancak diğerinde geride kaldığını fark edebilirsiniz. Bu gibi durumlarda DEHB’si olan bireylerin doğal yeteneklerini ve ilgi alanlarıyla uyumlu hale getirmek için yapabileceğiniz bir şey olup olmadığını sorun. Bu şekilde onlara iş ortamı içerisinde söz hakkı tanıyabilirsiniz. Bu sayede bireyler kendi yeteneklerine dayalı olarak iş ortamına adapte olmakta zorluk çekmeyecektir.

DEHB tanısı almış bireylerin genellikle güçlü ve güçsüz yanları vardır. Örneğin bazı insanlar yaratıcı ve meraklıyken, diğerleri zamanı ayarlamak konusunda zorlanabilirler. Bu sebeple kişisel düzeyde güçlü ve güçsüz yanları keşfetmek hem bireylerin farkındalığına katkı sağlacak, hem de DEHB’li bireylerin iş performansını arttıracaktır. Bu sebeple çalışanlarınıza ofis bünyesi içerisinde destek olabilir, hatta belki bir mentor veya koç ile çalışmaları için onları yüreklendirebilirsiniz.

Referanslar

1. ADHD at work – attention deficit hyperactivity disorder. Adult ADHD Clinic. (2022). Retrieved July 28, 2022, from https://adhdclinic.co.uk/adhd-at-work/#:~:text=At%20work%2C%20the%20attention%20deficit,can%20be%20an%2n.d.HD%20trait
2. Brown, D. (2000). Learning a Living: a Guide to Planning your Career and Finding a Job for People with Learning Disabilities, Attention Deficit Disorder, and Dyslexia. Bethesda, MD: Woodbine House, Inc.
3. Flippin, R. (2021). ADHD at work: Time Wasters and productivity killers. ADDitude. Retrieved July 28, 2022, from https://www.additudemag.com/adhd-at-work-time-wasters-and-productivity-killers/
4. Sedgwick, J. A., Merwood, A. & Asherson, P. (2018). The positive aspects of attention deficit hyperactivity disorder: A qualitative investigation of successful adults with ADHD – ADHD attention deficit and hyperactivity disorders. SpringerLink. Retrieved July 28, 2022, from https://link.springer.com/article/10.1007/s12402-018-0277-6
5. Sherry, B. (2022). Do you support your workers with ADHD? here’s how you can. Inc.com. Retrieved July 28, 2022, from https://www.inc.com/ben-sherry/adhd-company-culture-support-employees.html
6. Watson, S. (n.d.). Adult ADHD at work: TIPS for organization and Control. (2022) WebMD. Retrieved from https://www.webmd.com/add-adhd/adhd-in-the-workplace
7. Workplace issues. CHADD. (n.d.). Retrieved July 28, 2022, from https://chadd.org/for-adults/workplace-issues/