Finansal kriz döneminde para hesabımız değişiyor mu?
İzmir’de genellikle dolu olan mağazaları bugün boş gördüğümde, öyle göreceğimi bildiğim halde içim sızladı. İdil’in (kızım) ıssız lokantalar, ıssız mağazaları gördüğündeki çekinmesini hatırladım. “Girmeyelim” dediğinde, nedenini sorduğumda “sanki herkes ölmüş gibi geliyor” diye kaygısını açıklardı. Issızlığın çağrıştırdığı ölmüşlük duygusu için biraz erken değil mi diye düşünmeye başladım.
Ekonomik krizin psikolojik boyutu üzerine çokça konuşuluyor, ama, bu konu hakkında ne kadar bilgiliyiz, emin değilim. Ekonomik hayattaki değişikliklerin algımız üzerindeki etkilerini tartışarak başlayabiliriz belki.
“Var mısın, yok musun?” programını düşünelim. Açtıracak 50 ve 125 liralık kutular kaldı diyelim. Banka ya da “Hamdi bey”, 75 önerdiğinde “yokum” (red) cevabı alması olasılığı daha yüksek. 90 verdiğinde ise kabul edilmesi mümkün. Yarışmacı 50’ye daha yakın olan 75’i reddederken, 125’e yakın olan 90’ı tercih ediyor. Bunu ekonomiye ilgi duyan herkes tahmin edebilir. Mekanizma ilginç; 50yi verili bir para olarak kabul ettiği için, sanki programa geldiğinde cebinde sıfır değil de, 50 lira varmış gibi hareket ediyor. Kazancı saymaya 50’den başlayınca, ne alsa az gelebiliyor.
İşin kötüsü, yarışmacılar 125’i ya da o sırada en yüksek ödül ne var ise, onu da neredeyse garanti görüp, ne alsalar 125’e göre düşündükleri için, 125’i alamadıkları sürece hep zarar etme duygusu içinde kalırlar. Sıfırdan başlamış olduklarını kolayca unuturlar.
Belki de fazla düşünmekten… Kutulardan hangisini seçeceğine karar verirken, Acun’un “iyi düşünmen lazım” tavsiyesini tutarak düşündükçe düşünürler. Neyi düşündüğünü pek anlamasak da, sürecin uzaması heyecan vericidir.
Krizden nasıl çıkacağımızı düşünürken de, benzer bir düşünme tarzına mı giriyoruz acaba? Sanki çok düşünürsek daha doğru karar vermiş oluruz gibi gelse de, her zaman geçerli bir yöntem olmayabilir.
Kriz öncesindeki gelirimize göre bir düşüş olduğunu ya da olacağını kestirmek işten bile değil. Yine de şöyle bir soru akla gelir: Hangi önceki gelir? Tabii ki, geçen yılki. Zihnimiz karşılaştırmaları elindeki en son veriyi bir önceki arasında yapar. Geçen yıl 10 bu yıl 5 kazandıysam, zararım 5’tir diye düşünürüm. Son 5 yıldaki ortalama kazancın neydi diye sormayı akıl ederseniz, yanıt; 4. Zararda mıyım, durumum kötüye mi gidiyor? Yoksa, daha az kazanıyor olmak mı beni zararda hissettiriyor?
Krizin psikolojisini tartışmaya buradan başlasak. Var mısın, yok musun ?