*Bu yazı Ayça Uslu Pelin, Uzm. Psk. , YDY Klinik. MYY/Güzel Günler Polikliniği tarafından yazılmıştır.
ONLARI “NASIL BİR DÖNEM BEKLİYOR?”
Yaklaşık 2 ayı geçkin bir süredir Covid-19 gerçeği ile yüz yüzeyiz. Bu süre öncesine kadar kimimiz için bu sadece zihnimizi biraz meşgul eden bir konu iken kimimiz için de üzerinde durulacak bir konu niteliğinde bile değildi. Fakat artık Covid-19, hayatımızın merkezinde olan bir konu olarak yerini ve belirsizliğini korumakta… Birçoğumuz evdekal mesajlarıyla, dışarı çıkma kısıtlamalarıyla kendisini, yakın çevresini ve kısacası herkesi korurken; dışarı çıkma mecburiyeti olanların ise sosyal mesafe, maske kullanımı ve hijyen kurallarına uyarak kendilerini ve yine dış çevreyi korumaya çalıştığı bir dönemdeyiz.
Peki ev içinde neler oluyor? Okulların uzaktan eğitime ve ebeveynlerin evden çalışma düzenine geçmesiyle beraber evde şimdiye kadar deneyimlenmeyen yeni bir düzen zorunlu hale geldi. Bu aileler, nörogelişimsel bozukluk olarak adlandırılan öğrenme güçlüğü, dikkat eksikliği, hiperaktivite, otizm gibi sorunlar yaşayan çocukların aileleriyse bu zorluk onlar için daha da belirginleşti. Bu şimdiye kadar olmadığı şekilde ev düzenine ilişkin daha fazla yapılandırmaya-rutine, değişime uyum sağlamaya, uzaktan eğitim için ebeveynlerin uzun ve etkin rehberliğine, çocuklarının duygu ve davranışlarını kontrol etmeyi, düzenlemeyi öğrenmeye ve ebeveynlerin de bunu öğretmeye ihtiyaçları oldu. Bu ihtiyaçların belirginleşmesi ve dış dünyanın tehdit ediciliği, bu ailelerin önceliklerini doğal olarak değiştirmekle birlikte çocuklarının mevcut ihtiyaçlarında bir farklılık yaratmadı. Özel gereksinimli çocukların ihtiyaçları halen -ve hatta artarak- devam etmekte ve aileleri de ev ortamında olmanın getirdiği yukarıda sayılan durumlara ilişkin zorluklarla baş etmeye çalışmaktalar…
Öğrenme güçlüğü, odaklanma ve odağını sürdürebilmede sorun yaşayan çocukların birçoğu uzaktan eğitimde zorluk yaşamaktalar. COVID-19 ile başa çıkmaya çalışırken, uzaktan eğitimin getirdiği tüm koşullar düşünüldüğünde bu şaşırtıcı bir sonuç değil. Aynı zamanda özel gereksinimli çocuklar dikkat ve davranış zorluklarını yönetmek ve bu zorlu dönemde öğrenmeye devam etmek için ek yapıya/kurallara ve desteğe ihtiyaç duymaktalar. Bu yüzden çocuğunuzun bu süreçte ev ortamında ne türden bir desteğe ihtiyacı olduğunu bilseniz iyi olur (örn. odaklanma konusundaki zorluklarını ve başarılarını fark etmek gibi). Çocuğunuzun bu ve buna benzer zorluklarına ilişkin ona yardımcı olmalı, bu yöndeki olumlu kazançlarını hemen fark etmeli ve ona da fark ettirme yoluna gitmeli ki süreci iyi yönetebilin. En küçük kazançlar bile, işlerin zor olduğu bu zamanda çocuğunuzun kendisini daha iyi hissetmesine yardımcı olabilir. Örn. Bir önceki çalışmadan süre olarak biraz daha fazla çalışmak veya biraz daha kısa bir mola vermek büyük bir şey gibi görünmeyebilir; fakat bunlar fark edilmeleri gereken önemli kazançlardır aslında…
Peki, bu süreçte neler yapılabilinir?
- Çocuğunuza sabır gösterin. Olabildiğince sabırlı olun.
- Çocuğunuzu yormayın, yıpratmayın ve siz de yıpranmayın.
- Sonuç yerine çabayı övün. Çocuğunuzun doğru ya da yanlış cevabına odaklanmak yerine, elinden gelenin en iyisini yapmaya çalıştığını fark edin ve ona da bunu fark ettirin. Örn. “Bu matematik problemini çözmeye ne kadar uğraştığını gerçekten görebiliyorum” veya “Bu sorunun üzerinde çalışmaya devam ettiğin için seni takdir ediyorum” diyebilirsiniz.
- Çocuğunuzun programı. Her günü aktivite ve saat olarak olabildiğince yapılandırın. Çocukların ne olacağını bilmeye ihtiyaçları vardır. Ayrıca kendilerini nasıl yapılandıracaklarını bilmedikleri için yetişkinlerden gelen desteğe daha fazla ihtiyaç duyarlar. Özellikle küçük çocuklarda, günün herhangi bir saatinde ne yapacaklarını gösteren, evde bir yerde asılı olan bir programın olması sizin evdeki yükünüzü de hafifletir.
- Görsel programlar kullanın. Her gün için bir program çizin. Çocuğunuzun da bu programa katılmasını isteyin. Programınızın üzerine yapıştırmak için beraber dergiden resimler kesebilir veya internetten resimler bulabilirsiniz. Programı çocuğunuzla birlikte hazırlayın, çocuğunuzun ne olacağı ve ne zaman olacağı konusunda bazı şeyler söylemesine izin verin.
- Yapılacakları küçük parçalara bölün.
- Geçmiş kazanımları kaybetmeyin. Çocuğunuzun şimdiye kadar özel eğitim çalışmalarından edinmiş olduğu kazanımlarını “kaybetmemesini” sağlayın. Bunun için çaba gösterin. Bu, çocuğun yeni bir kazanım elde etmesinden çok daha önemlidir. Örn. Akademik kazanımlar için tekrarlayıcı çalışmalar, davranışsal kazanımlar için ise edindiği davranışları daha da pekiştirme yoluna gidin.
- Özel ihtiyaçlar için bireysel desteği sürdürün. Uzaktan eğitim sırasında tüm öğrencileri kişisel olarak değerlendirmek zordur. Birçok okul ve öğretmen sanal sınıflarda ödev göndermeye ve öğrencileriyle iletişim kurmasına olanak tanıyan web tabanlı öğretim araçlarını kullanmaktadır. Ancak, özel ihtiyaçları olan çocukların öğrenme düzeyleri sınıf içinde değişiklik gösterdiğinden, bu öğrencileri hem kendi özel ihtiyaçlarına göre hem de bireysel ödevlerini genel bir sınıfta özel tutmak oldukça zordur. Bunun için özel gereksinimli çocukların olabildiğince özel ihtiyaçlarının bu süreçte de karşılanması en uygunudur. Dolayısıyla, çocuğunuzun olabildiğince bireysel desteğinin sürekliliğini korumaya çalışın.
- Bu süreçte “Hiçbir şey yapamıyoruz”, “Az mı çalışıyoruz” endişesine kapılmayın. Çocuğunuzun en iyi yapabildiği becerilere odaklanın, o becerilerde ustalaşmasını sağlayın.
- Okul ile iletişim kurun. Çocuğunuzun okuda ne gibi destekler aldığını ve bunlar için evde sürekliliği nasıl koruyabileceğinizi bilmeniz ö Öğretmenlerine çocuğunuzun organize olması ve çalışmaya odaklanabilmesi için ne kadar rolünüz olması gerektiğini sorun. Okul personeli ile sık ve tutarlı iletişim, hem çocuğunuzun hem de sizin için bu geçişi kolaylaştırmak adına önemli bir yoldur.
- Çocuğunuza okul içinde özel uygulamalar yapılıyorsa bunların ev ortamında nasıl yapılabileceğini çocuğunuzun öğretmeni ile konuşun.
- Çocuğunuz çok zorlanıyorsa uzaktan eğitim süresini ve yapılan çalışmanın içeriğini ilgili öğretmen ile konuşarak olabildiğince azaltın.
- Çocuğunuzun rahatlaması ve yeniden odaklanması için mümkünse okul çalışması yaparken ara almasını teşvik edin.
- Ders saatlerini zaman dilimi olarak parçalara bölün ve bu parçalara denk gelen zaman dilimlerinde okul ile bağlantıda (uzaktan eğitim) olun.
- Zor görevleri kolay görevler arasına sıkıştırın. Ö Çocuğunuz matematik ödevini okuma ödevine tercih ederse, birkaç matematik problemiyle başlayın, okuma ödevini tamamlayın ve sonra tercih edilen matematik görevine tekrar geri dönün. Kolay olarak düşündüğü görev “çocuğun devam etmesini sağlar” ve ödevi tercih edilen bir görevle bitirmek olumlu bir şekilde bitirmeye yardımcı olur.
- Anında başarı beklemeyin. Çocuğunuzum uzaktan eğitimde üretken olmalarını sağlamak için çocuklarla en iyi nasıl şekilde çalışabileceğini bulmak zaman alacaktır. Bu yüzden kendi beklentilerinizi yönetmek ö Eğer bir beklentiniz varsa ve çocuğunuz bu beklentiyi karşılayamıyorsa, ertesi gün için hedeflerini biraz daha ulaşılabilir kılmak için yeniden düşünmeniz gerekebilir.
- Beklentilerinizi düşürün. Bu süreçte çocuğunuza ilişkin akademik, davranışsal ve duygusal beklentilerinizi düşürün. Gerçekçi hedefler koyun ve hedeflerinizi küçültün. Bu karar, başta sizde sonra da çocuğunuzda ciddi bir rahatlama yaratacaktır. Herşeyin bu olağanüstü süreçte yapılamayacağını kabullenin ve sadece olması zaruri olanlara odaklanın.
- Akademik çalışmaları yaparken çocuğunuzun verimli zaman dilimlerine odaklanın.
- Çocuğunuza yardım etmeye başlamadan önce yardım isteyip istemediğini sorun. Çocuğunuz bunu kendi başına çözmek isteyebilir.
- Bazı şeyleri yanlış yapmanın uygun olduğunu modelleyin. Ö Bir harf yazarken hata yaparsanız, “Bu kelimeyi yanlış heceledim. Bunu işaretleyip baştan başlayacağım” diyerek ona model olabilirsiniz.
- Bu süreci fırsata dönüştürün ve çocuğunuzla keyifli okuma-yazma egzersizleri yapmayı deneyin. Yapacağınız okumaları dramalaştırarak daha keyifli ve eğlenceli hale getirin.
- Gün boyunca en az iki hareket molası verdiğinizden emin olun. Çocuğunuzla bahçenizde bir yürüyüş yapabilir veya ücretsiz egzersiz uygulamalarından yararlanabilirsiniz. Temiz hava hem size hem de çocuğunuza iyi gelecektir.
- Bu uzaktan eğitim sürecinde, ders esnasında sadece özel gereksinimli çocukların değil tüm çocukların hareket ihtiyaçlarını karşılayamadıkları düşünülürse, çocuğunuzun daha çok sıkılıp olumsuz davranış geliştirebilme olasılığı olacağını unutmayın.
- Dikkati, motive edici ve ödüllendirici olarak kullanın. Ailedeki herkes evde olduğundan, çocuklar ebeveynlerinin dikkatini çok çekmek isteyebilir, bu da özellikle uzaktan çalışması gereken ebeveynler için bir zorluk yaratabilir. Bu nedenle, çocukların ebeveynlerinin dikkatini çekmek için okul çalışmalarına veya bağımsız olarak yapabileceklerine odaklanmalarını sağlamak etkili bir yol olabilir. Örn. “Sen oyuncağınla oynarken, ben bilgisayarda çalışacağım ve ikimizin de yaptığı iş sonrasında birlikte oyun oynayabiliriz” denilebilinir.
- Ev ortamında iş bölümü faaliyetleri. Aile üyeleri faaliyetleri paylaşılabilir ve planlanabilir. Yatakları toplamak, bulaşıkları makinaya yerleştirmek, ortalığı toplamak veya temizlemek ortak bir görev olabilir. Çocuğunuzun öğrenme güçlüğü varsa, görevi seviyelere bölmeniz gerekebilir. Örn. Ortalığı toplama kuralı “5 oyuncağı ortadan kaldırmak” olabilir. Günler geçtikçe çocuğunuzdan biraz daha fazlasını yapmasını isteyebilirsiniz.
- Eğlenceli aktiviteler ve paylaşılan zaman. Tüm faaliyetler okul ve evdeki sorumlulukla ile ilgili olmamalıdır. Birlikte yapabileceğiniz eğlenceli aktiviteler bulabilirsiniz. Nereden başlayacağınızdan emin değilseniz, çocuğunuz oynarken onu izleyerek başlayın. Beraber bir şeyler izlemek bile çocuğunuzla zaman paylaşmanın bir yolu olabilir. Çocuğunuz ne ile ilgileniyor? Siz ve çocuğunuz birlikte yemek yapmak, bir sanat ve zanaat projesi yapmak veya kitap okumak gibi birlikte yapabileceğiniz eğlenceli aktiviteler düşünebilirsiniz. Aktivite örnekleri için tıklayabilirsiniz: http://ydydanismanlik.com/wp-content/uploads/2020/05/Oyun-Önerileri.pdf
- Aktiviteleri sıra ile yapın. Çocuğunuzun neyin motive ettiğini düşünün. Yapmaktan pek hoşlanmadığı şeyler ile hoşlandığı şeyleri dönüşümlü olarak yapmasını sağlayın. Böylece, öğretmenin vermiş olduğu 30 dakikalık ödevi yapmaları bekleniyorsa, bunu sevdikleri bir atıştırmalık, yürüyüş ya da çizgi film takip edebilir.
- Bu yaz dönemini akademik çalışmalar için programlayın ve verimli geçirin.
- Hatta bu yaz sürecinde “ön öğrenme” niteliğinde çalışmalar yapılması oldukça faydalı olur. Örn. Çocuğunuz 3. sınıfa geçecekse, bu yaz döneminde, olabildiğince 3. sınıf müfredat konularını da çalışmak hedef olabilir.
- Bu süreçte sizin gibi benzer zorluklar yaşayan ailelerle paylaşımlarda bulunun.
- Çocuğunuza olumsuz duyguları güvenli bir şekilde ifade etmeyi öğretin. Özel gereksinimi olan çocuklar, okul çalışması sırasında çok fazla hayal kırıklığı yaşayabilir. Bu şekilde hissetmenin normal olduğunu kabul edin ve bu duyguları güvenli bir şekilde ifade etmenin yollarını sağlayın.
- Çocuğunuz medikal destek alıyorsa, psikiyatristiniz ile temasınızı sürdürün.
- Özel eğitim uzmanınızla temasınızı sürdürün.
- Özel eğitim görüşmelerini uzaktan (online) yapmayı deneyin. Kimi çocuklar, bu sürece şaşırtıcı bir biçimde uyum sağlayabilmekteler. Bu şekilde olamıyorsa, çalıştığınız uzmanın size ev ortamında çocuğunuzla yapılabileceğiniz çalışmalar hakkında rehber olmasını talep edin. Birebir uzman ile uzaktan (online) siz görüşün.
Bu aileleri nasıl bir dönem bekliyor?
Eylül ayında açılması beklenen okulların, tüm çocukları ciddi bir bilgi bombardımanına maruz bırakacağı ve bu sebeple özel gereksinimli çocuklar özelinde bu sürecin daha zorlayıcı olacağı öngörülmektedir. Bu özel gereksinimli çocuk ve ailelerinin ihtiyaçlarının değişmediği sadece önceliklerinin yer değiştiği görüşünden hareketle, okul açılış dönemine kadarki zaman dilimini olabildiğince verimli kullanmak ve bu zamanı da bir tür hazırlık aşaması olarak görmek gerekir. Çok daha önceden sabit yardım alan özel eğitim sürecine başlatan aileler için, içinde bulunduğumuz salgın sürecinde onlara düşenleri yapmak kısmen daha kolayken profesyonel yardıma ihtiyaçları olduğunu bu sürecin başlangıcında fark eden ve ev ortamında çocuklarını daha çok gözlemleme fırsatı elde edip bir farklılık olduğunu fark etmeye başlayan aileler için bu süreci yönetmek çok daha zorlayıcıdır.
Gelecek dönemde bu çocuklar ve ailelerinin, okulların açılmasıyla çocukların ciddi bir bilgi bombardımanına maruz kalacağı ve bunun için okulların gerekli yapılandırma ve düzeni sağlamaya dönük planlama yapmaları gerektiği düşünülmektedir. Çünkü, ancak özel gereksinimli çocuklar düzenli bir program ile ilerleme kaydedebilirler. Özel ihtiyaçları olan çocuklar yapı olmadan dikkat dağınıklığı yaşayabilir ve görevlerini tamamlamakta zorluk çekebilirler. Bu sebeple, evde online eğitim alabilecek düzeydeki çocukların mevcut özel eğitimlerine devam etmesi- olamıyorsa da özel eğitim uzmanı ve çocuk ikilisine alternatif olarak zaman zaman anne-çocuğun birebir çalıştığı ve uzmanın rehberlik ettiği modellerin devreye girmesi düşünülebilinir-ve mümkünse onlar evde eğitimlerini destekleyecek görev ve etkinliklerle uyarlanmış bir okul programı oluşturulması önerilir.
İçinde bulunduğumuz bu süreçte, aile ve çocukların destek ihtiyacının azalmadığı hatta bilakis artarak devam edebileceği, sadece özel gereksinimli çocukların değil tüm okul çağı çocukları için de geçerli olan bir kazanım açığının olabileceği (okullarda bu salgın sürecinde ölçme ve değerlendirme yapılmadığı için bunu ancak çocuğunuzun öğretmeni ile birebir konuşarak öğrenebilirsiniz), çocuğun her türlü gelişim alanında ihtiyaçlarının salgın sürecine göre kısmen daha görünür olabileceği (çünkü veliler bu yönde salgın süreci öncesi gibi çocukları hakkında okuldan geribildirim alamamaktalar) ve daha yolun başında olan aileler için akıllarındaki şüpheyi bu süreçte yani, “farklılığı fark etmek”le ilgili zorluk yaşayabileceği (çünkü çocuk bu salgın sürecinde kendi yaş grubunda gözlemlenemediği için bunun ayrımına varmak güç olabilir) öngörülmektedir. Bunun yanı sıra, anne-babaların birer öğretmen olmadığı, onların bu role bürünmesinin ayrı ayrı zorluklar yaratabileceği ve asli olan anne-babalık rollerini tüketmemeleri gerektiği, her günün sonunda annelik ve babalık rolünün çok daha önemli hale geldiği unutulmamalıdır. Son olarak, çocuğun sosyo-duygusal gelişimi açısından bu alan ile ilgili hedefler, çocukların şu anda bizzat deneyimleyemediği kişisel etkileşim ve sosyal becerilerle ilgili olduğu için, birçok özel eğitim ihtiyacı olan çocuk, başkalarıyla kişisel olarak sosyalleşmeyi içeren hedefler üzerine çalışsa da, sosyal mesafe sırasında bunu deneyimleyemeleri mümkün olamayacağından bu gelişim alanı desteklenmesi gereken bir alan olarak yerini koruyacaktır.
Tabii ki, her şeyin bir başı ve sonu olduğu gibi içinde bulunduğumuz sürecin de sağlıcakla bir bitişi olacağını hayal ederek, bu salgın sürecinin bitişine de ailelerin önce kendilerini ve sonra çocuklarını hazırlaması en sağlıklı yol olacaktır.
*Bu yazıda geçen “özel gereksinimli çocuklar ve aileleri” terimi özgül öğrenme güçlüğü, dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanılarını alan veya bu yönde risk taşıyan çocuklar için kullanılmıştır.
Bu yazıyı desteklemek için kullanılan kaynaklar:
https://www.understood.org/en/school-learning/stuck-at-home-activities
