Bir yakınınızı kaybettikten sonra yas süreci ile ilgili kesin doğrular yoktur. Yas süreci bireysel farklılıklar gösterir.  İnsanların ölüme tepkileri yaşa, önceki deneyimlere, duygusal sağlık durumuna ve sosyal-aile ortamlarına göre değişir. Yas tutan insanlarda görülen davranışlar aşağıdaki gibi olabilir.

– Üzüntü, kızgınlık, suçluluk ve güvensizlik gibi duygusal tepkiler,
– Uyku problemleri, iştah kaybı ve agresif davranışlar,
– Kişiler arası anlaşmazlıklar, sosyal izolasyon, aşırı bağlılık, ve sinirlilik,
– Sürekli kaybedilen insanı düşünme, ölüm düşüncesi ile aşırı meşgul olma,
– Ölünün hala yaşadığını düşünme, ölü kişiyi rüyada görme gibi algıda değişimler.

Bu belirtiler çocuklarda farklılık gösterir mi?

Çocuklar travmatik olaylara çok farklı ve aşırı tepkiler verebilirler. Bu tepkiler çocuktan çocuğa değişebileceği gibi yaşa göre de farklılık gösterir.

Okul öncesi dönemdeki çocuklarda;

– Çaresizlik duygusu hissedebilirler, felaketin tehlikesinin sona ermemesi ile ilgili bir endişeleri olabilir ve rahatsız oldukları durumu ve duyguları kelimelerle anlatmakta güçlük çekebilirler.
– Uyku sorunları yaşayabilirler. Kabus ve  uyumaktan korkma gibi sorunlar yaşayabilirler.
– Okula giderken ebeveynlerinden ayrılmakta güçlük çekebilirler.
– Önceden var olmayan yatak ıslatma sorunu ortaya çıkabilir.
– Yürümeyi unutma veya yürüyememe gibi davranışlar sergileyebilirler.
– Felaket deneyimini tekrarlayan bir şekilde ve olumsuz sonucu değiştirerek oyunlarına yansıtabilirler.
– Ebeveynlere normalde olduğundan daha fazla bağlanabilirler.

Okul çağındaki çocuklarda;

– Aile bireylerinin ve okuldaki bireylerin güvenliğinden sürekli olarak endişe duymak,
– Kendi yaptıkları veya yapmadıkları davranışlar üzerine aşırı derecede odaklanırlar ve bununla ilgili utanç ve suçluluk hissederler.
– Bu yaştaki çocuklar tekrar tekrar olayı anlatabilirler ve hissettikleri üzüntü ve korkunun çok yoğun olduğundan bahsederler.
– Okulda konsantrasyon ve öğrenme güçlükleri yaşayabilirler.
– Fiziksel olarak nedensiz baş ve karın ağrısı belirtileri görülebilir.
– Olağan dışı agresif davranabilirler.

Daha büyük yaştaki çocuklar ve ergenlerde;

– Yetişkinlerinkine benzer belirtiler gösterebilirler.
– Olayı veya ölümleri engelleyememiş olmalarından ötürü suçluluk duygusu hissedebilirler. Aynı zamanda intikam düşünceleri oluşabilir.
– Yaşanan felakete verdikleri tepkiden dolayı utanç duyabilirler. Korku duygusu, hassasiyet ve yaşıtlarından farklı olarak etiketlenmekten endişe duyarlar ve bu yüzden aile ve arkadaşlardan uzaklaşabilirler.
– Korku, kırılganlık ve “anormal” olarak etiketlenme veya yaşıtlarından farklı olarak adlandırılma endişesi nedeniyle aile ve arkadaşlarından uzaklaşabilirler.
– Bu tip felaketler, ergenlerin dünyayı anlayış biçimlerini ve bakış açılarını ciddi bir şekilde etkileyebilir.
– Sorunlu davranışlar sergilemeye başlayabilirler. Kendine zarar verici veya kaza riski taşıyan davranışlar geliştirebilirler.

Bu yazılar Dr. Özlem Çakıcı, Dr. Gresa Çarkaxhiu Bulut, Uzm. Psk. Iraz Körezlioğlu ve Psk. Sedef Özoğuz tarafından hazırlanmıştır.